By Musa Tevfik

Share

Henry Ford Kimdir ve Üretimi Değiştiren Fordizm Nedir?

Henry Ford otomobil endüstrisini değiştirmekle kalmayarak bütün endüstriyel üretim şeklini baştan sona değiştirmiş bir iş insanıdır. 110 yılı aşkın süredir üretime devam eden Ford markasını  yoktan var eden Henry Ford, 20. Yüzyılın en önde gelen iş insanlarından biridir. Üretimden satış mantığına kadar geliştirdiği ve uyguladığı stratejiler ekonomi derslerinde okutulmaktadır. Dönemin bir başka önemli mucidi Edison‘un şirketinde çalışmış oradan ayrıldıktan sonra da kendisiyle dostluğunu sürdürmüştür. Otomobili lüks bir araç olmaktan çıkaran Henry Ford, bir nevi modern dünyayı şekillendiren en önemli insanlardan biridir. Bu yazımızda Henry Ford’un bu ilginç hayatına bir göz atalım.

Çocukluk Hayali

Mekanik şeylere merakı 12 yaşında başlayan Ford, 15 yaşına geldiğinde yaşadığı yerin halkı tarafından elinden her iş gelen biri olarak tanınmaya başlamıştı bile. Annesinin ölümünün ardından Babasının başına geçmesini beklediği çiftlikten ayrılarak Detroit’e makineler üzerinde çalışmaya gitti. Daha sonrasında çiftliğe döndüğünde Westinghouse şirketi tarafından işe alınarak bölgede bulunan Buhar motorlarına servis hizmeti verdi. 12 yaşında ilk defa gördüğü ve o günden beri aklından çıkaramadığı otomobil üzerinde çalışmak da istiyordu. Bu sebeple 1885 yılında bir Otto Motoru‘nun tamirini yaptıktan sonra çiftlikte bulunan atölyesinde bir otomobil yapmaya başladı 1887 yılında bunu tamamladı.

Detroit Otomobil Şirketi

1891 yılında Detroit şehrinde bulunan Edison Aydınlatma Şirketi‘nde çalışmaya başlayan Ford, araba üretimine daha fazla vakit ve para ayırabilir hale geldi. 2 Yıl sonra şirkette baş mühendis olarak çalışmaya başladıktan 3 sene sonra ilk otomobili olan Ford Quadricycle‘ı üretmeyi başardı. 1896 yılında yönetim kurulu toplantısında Thomas Edison ile tanıştı ve bu başarısını ona anlatmaya başladı. Edison tarafından cesaretlendirildikten sonra ikinci otomobilini de 1898 yılında tamamlandı. 1899 yılında Detroit’in kereste baronu Williams H. Murphy tarafından desteklenerek istifa etti ve Detroit Otomobil Şirketini kurdu.

Batmadan Çıkamazsın

Hemen hemen her başarılı insanın hayatının bir döneminde yaşadığı ya da yaşayacağı bir şeydir batmak. Belki de başarmayı öğrenmenin en önemli yollarından biridir bilinmez. 1899 yılında kurulan Detroit Otomobil Şirketi kuruluşundan 2 yıl sonra battı. Henry Ford üretilen araçların az kaliteli olmasına rağmen fiyatlarının yüksek olmasından pek memnun değildi. Firma battıktan sonra 1901 yılında eski şirketin yatırımcıları ve yeni yatırımcılar ile beraber kendi ismiyle Henry Ford Company adında bir şirket kurdu. Kendisi baş mühendis konumundaydı ve yönetim yatırımcıların elindeydi. 1902 yılında Henry M. Lealand‘ın şirkete danışman olarak çağırılması Henry Ford’u sinirlendirdi. Kendi adını taşıyan şirketten ayrılan Henry Ford başka bir endüstri devi olan Caddilac Automobile Company‘nin de kurulmasında rol oynamış oldu.

Ford Motor Şirketi

Şirketten ayrıldıktan sonra yarış şoförü Tom Cooper ile birleşerek 80 beygirlik bir yarış arabası tasarlayan Ford birincilik ödülünün sahibi oldu. Eski bir tanıdığı ve kömür taciri olan Alexander Malcomson tarafından bu başarısı bir yatırım fırsatı olarak görüldü. İkili çok geçmeden Ford & Malcomson Ltd. şirketini kurdu. Bir fabrikanın kiralanmasının ardından otomobil pazarının bir başka büyük ismi Dodge Kardeşlerden 160.00 dolarlık parça satın alındı. Üretim başlamıştı lakin satışlar azdı Dodge Kardeşler ödeme talep ettiğinde durumu kurtarmak için şirkete ortak olarak alındılar. Böylece şirketin ismi değişerek Ford Motor Company (Ford Motor Şirketi) haline gelmiş oldu. 1902 yılında 28.000 (840.000+$) dolarlık bir yatırım sonucu kurulan şirket kısa bir süre içerisinde otomobil satışlarını domine eder hale gelecekti.

Ford Model T

Model T ve Fordist Üretim Mantığı

1908 yılında piyasaya çıkan Model T günümüzde otomobillerinin atası sayılabilir. Bunun temel sebebi sadece benzerliği ve göreceli olarak kullanımının kolay olması değil aynı zamanda üretim modelinin de benzemesinden dolayı. Ford bu araç ile öyle satışlara ulaşmıştı ki piyasa çıkışından 10 yıl sonra ABD’de bulunan bütün arabaların yarısı Model T’ydi. Model T’nin 45 yıl boyunca kırılamayacak satış rekorunun arkasında ise düşük fiyatı ve bu düşük fiyatı sağlayan üretim modeli yatıyordu. 360$’a satılan Model T 1913 yılında montaj bandı sistemi ile üretilmeye başlamıştı. Bir işçinin karmaşık bir şekilde fabrika içerisinde belli bir bölgenin işlerinden sorumlu olmasındansa her işçi tekrarlı tek bir işte ustalaşıyordu. Fordizm ya da Fordist üretim modeli öyle bir üretim fazlası ortaya çıkarmıştı ki fiyatlar rekabetin çok altındaydı ve satışlarda patlama yaşanıyordu. 1918 yılında şirketin büyümesiyle beraber bütün kontrolü kendinde toplamak isteyen Henry Ford ve oğlu Henry Ford and Son adında yeni bir şirket kurdu. Hissedarları bu mesajın açıkça gitmesini sağlayarak kendi dahil en iyi çalışanları oraya geçirmekle tehdit etti. Bundan sonra hissedarlar hisselerin değerlerini kaybetmeden satma telaşına girince bütün hisseleri kendinde topladı ve şirketin tüm kontrolünü eline geçirmiş oldu.

Eksantirik Bir Patron

1920’li yıllarda 2.34$  olan günlük çalışma ücretini 5$’a yükselten Henry Ford, Detroit’te bulunan bütün kalifiye elemanları kendinde topladı. Rakiplerinin işçilerini kaybetmemesi için fiyat yükseltmeye zorlayarak maaş yükseltmeyen firmalardan da kaliteli işçilere iş veriyordu. Ayrıca yüksek maaşlar işçilerin araba alabilecek duruma gelmelerine böyle şirketin satışlarının artmasına da yarıyordu. İşçi verimliliğine inanan Ford, bunu yaparak sürekli işçi değiştirmek ve yenilerini eğitmek yerine en iyilerini elinde tutarak iş hacmini yüksek tutuyordu. Şirket yönetimine el ilginç yaklaşımlardan biri ise kar paylaşım modeli ile sağlandı. Şirkette 6 aydan fazla çalışan kişiler firmanın sosyal departmanı tarafından incelemeye alınıyordu. Alkol, kumar gibi kötü alışkanlıklardan uzak durmaları ve iyi ebeveyn oldukları anlaşılınca bonuslar ile ödüllendiriliyorlardı. Fakat bu yaklaşım işçilerin özel hayatına müdahale olduğundan yöntem sonlandırıldı. Kendisi muhasebeye ve muhasebecilere inanmıyordu.1930’lu yıllara kadar şirketin muhasebesi tutulmamıştı ve şirket 1956 yılına kadar halka açılmamıştı. Ayrıca dönemde zor rastlanan 5 iş günü haftada 40 saatlik çalışma saatlarini de ilk uygulamaya başlayan büyük şirketlerden biriydi. Serbest günlerin fazlalığının hem işçiler için hem de iş verimliliği için iyi olduğunu düşünüyorudu.

Antisemitism ve Nazizme Olan Sempati

20. Yüzyılın başlarında Amerika’da az rastlanacak siyahi çalışanlara, kadınlara ve engellilere iş vermesi ele alındığında Ford’dan en son beklenecek şey ırkçılığa yatkınlığıydı. Amerika’nın II. Dünya Savaşına girmesine karşı olan Henry Ford, bunun savaş yanlısı finansçıların işi olduğunu düşünüyordu. Bu dönemde çok defa rastlanan alttan alta antisemitik bir söylemdi. Sponsor olduğu The Dearborn Independet dergisi şubeler tarafından dağıtılıyordu. Bu dergide yayımlanan Ford’un 4 makalesi, Almanya’da The International Jew adı altında yayımlandı. Savaştan sonra Nurenberg’de ifade veren Nazi Baldur von Schirach’a göre onu ve arkadaşlarını en çok etkileyen kitap buydu. Ayrıca Nazi lider Adolf Hitler‘in Davam adlı kitabında adı geçen tek Amerikalı’da Henry Ford’du. Bunlara ilaveten Hitler’in ofisinde büyük boy bir Henry Ford portesi vardı. Kendisinden Yahudiler tarafından bozulmamış tek insan olarak bahsediyordu. Teorilerini Almanya’da en iyi şekilde uygulamaktan bahsediyordu. Hatta Volkswagen’in kuruluşu ve ilk ürettiği aracın mantığı Model T’ye benziyordu. İlaveten kendisine 1924 ve 1938 yılında Nazi madalyaları verilmiş ve bu davaya desteği istenmişti. Yaşanan problemler ardından dergi kapatılmış ve savaş yılları sırasında dağıtılan kopyaları Henry Ford tarafından dava edilmişti ama iş işten çoktan geçmişti.

1943 yılında oğlunun ölmesiyle kontrol yine kendine kalmıştı fakat inatçılığı ve ilginç yöntemlerinin üstüne bir de savaş eklenince şirket batma noktasına gelmişti. Gelini ve karısının ikna çabaları sonucunda ne kadar sinirlense de şirketin kontrolünü torununa devretti ve 1948 yılında hayata veda etti.