By Musa Tevfik Dot-com Balonu Nedenleri ve Sonuçları
İnternet, günümüzde hayatımızın ayrılmaz bir parçası olmaktan daha fazlası, internet artık hayatımızın ta kendisi. Yeme içme, alışveriş, eğlence ve sayamayacağımız daha bir çok alışkanlığımız artık internet üzerinden. Bugünün perspektifinden bakıldığında bu gayet doğal ve olması gereken bir durum. Ancak bütün bunları hazırlayan en önemli etkenlerden biri bir ekonomik balon. İnternet kullanımının hayatımıza yavaş yavaş nüfuz etmeye başladığı doksanların sonunda başlamış bir ekonomik kriz. Bu yazımızda ismini internet site adreslerinin sonundan alan teknolojinin getirdiği bu ekonomik krize odaklanacağız.
Her Eve İnternet Bağlantısı
Kişisel bilgisayarların her eve girmeye başladığı 90’lı yıllarda bilgisayarlar internet bağlantısını da yanında getiriyordu. Arama motorlarının yaygınlaşması ve internetin her alanda kullanılabileceğinin fark edilmesi yeni bir anlayışı vizyonu ateşledi. Şirketler ve girişimciler tarafında ise fiziksel iş ve iş modelleri yerine bu yeni keşfedilmemiş bölgeye erkenden girmek vardı. Pazara erkenden girerek piyasa değerlerini arttırarak piyasada yapılabilecek işlerde en büyük paya sahip olmak istiyorlardı. Ayrıca 70’li yıllardan bu yana ABD’nin milyoner ve milyarderlerinin teknoloji şirketlerinden çıkması da bir çok insanın bu alana yönelmesini sağladı. Ancak gerçekleşen bütün bu olaylar çok kısa süre içerisinde optimist tablolar çizecek fakat sonrasında işler kötüye dönecekti.
Evini Sat ….. .com’a Yatır
Bilgisayarların lüksten çıkarak bir ihtiyaç hale gelmesiyle beraber yaşanan bu paradigma değişiminin adı ise Bilgi Çağı olarak adlandırılıyordu. Böyle bir dönemde bir de sermaye kazançları üzerindeki vergiler de düşürülünce yatırımcılar inanılmaz riskli ve spekülatif yatırımlar yapmaya başladı. Dönemin yatırımcıları geçmiş pişmanlıklarından dolayı sonunda .com olan her şirkete yatırım yapmaya istekliydi. Ayrıca yatırım bankaları da halka arz esnasında ziyadesiyle kar ettiğinden para verme konusunda çekingen davranmıyordu. Şirketin değerlemesi ne olursa olsun internetten iş yapıyorsanız yatırım alabiliyordunuz. Durum öyle bir hale varmıştı ki bir çok insan finans bilmemelerine rağmen kolay para kazanma aşkıyla işlerinden ayrılarak bu şirketlere yatırım yapar hale gelmişti. Bunlar dot-com balonunu hazırlayan temel sebeplerden bir kaçıydı.
Yükselen Harcamalar ile Şişen Balon
Yeni kurulan internet şirketlerinin iki önemli özelliğ vardı. Birincisi kendilerini tanıtabilmek için reklamlara ve pazarlamaya büyük paralar harcıyorlardı. İkincisi ise insanların alışkanlıklarını değiştirebilmek ve pazar payı kapabilmek için ürünlerini/hizmetlerini zararına da olsa ucuza satıyorlardı. Bir çok analizde şirketlerin nasıl gelir yarattığı değil şirket sunucularının büyüklüğü gibi değerler ele alınıyordu. Bir internet şirketinin çok fazla para kaybetmesi onun başarılı bir şirket olduğu anlamına geliyordu. Analizler gerçekçi olmayınca ve şirketlerin nakit akışına ve karlılığına dikkat edilmeyince doğal olarak şirketlerin değerlemeleri de uçuyordu.
Get Big Fast (Hızlıca Büyü)
Dönemi en çok yansıtan mottolardan biri de buydu. Şirketlerinin isimlerinin her yerde olması sağlanarak tanınırlığı arttırılıyordu. Sonrasında firma kendi alanında hızlıca pazar payı kapmaya çalışıyordu. Zarar etmek pahasına olsa bile büyük reklam kampanyaları ve pazarlama çalışmaları ile bu ilüzyon hayatta tutulmaya çalışılıyordu. Böylece şirket değeri yükseliyor buna bağlı olarak hissedarlar bir anda kağıt üstünde milyoner oluyordu. Bundan dolayı yatırımcılardan daha fazla para geliyor ve çark durmadan dönmeye devam ediyordu.
Düşen Hisseleri İnceleyen Biri Nisan 2000
Çabuk Şişen Çabuk Patlar
2000 yılına gelindiğinde ABD’nin en çok izlenen yayınlarından NFL finali Super Bowl‘da yayınlanacak 61 reklamdan 19 tanesi bu internet şirketlerine aitti. 30 saniyelik reklam alanının yaklaşık iki milyon dolara satıldığı bu etkinlikte yaklaşık 40 milyon dolar bu şirketler tarafından harcanmıştı. 2000 yılının Mart ayına geldiğimizde ilk şok dalgası Japon ekonomisinin durgunluğa girmesinin ardından düşen teknoloji hisseleri ile başladı. eBay‘in Yahoo tarafından satın alınma görüşmelerinin olumsuz sonuçlanmasıyla beraber piyasa huysuzlanmaya başlamıştı. Balonu şişiren optimist makaleler yerini, dot-com balonu hakkında uyarılar içeren ya da kötü senaryolar çizen yazılara bırakmıştı. Microsoft’un antitröst yasasından dolayı suçlu bulunmasıyla bir yumruk daha yiyen şirketler artık reklam stratejilerini ve gelir akışlarını düşünmek zorunda kalmıştı.
Patlama
2000 yılının kasım ayında Amazon tarafından desteklenen Pets.com piyasanın foyasını ortaya çıkardı. Halka arzından 9 ay sonra batmasıyla beraber piyasalar buz kesti ve internet şirketleri %75’e yakın değer kaybetti. Önceki seneye nazaran 2001 yılında sadece 3 internet şirketi Super Bowl’ reklam vermişti. Ancak 11 Eylül saldırılarıyla beraber daralan ekonomide fazlasıyla internet şirketi batma yoluna girdi. Bunların üzerine bir de Enron skandalı gibi bir skandal eklenince yatırımcılar ve hissedarlar internet şirketlerine olan güvenlerini iyice yitirdi. Bir çok programcının işten çıkarılması sonucu piyasada istihdam bolluğu ortaya çıktı. Balonun patlaması beraberinde 1.755 trilyon dolar evet trilyon dolarlık değeri de havaya uçurdu.
Öyle bir olay ki sonrasında piyasada ofis sandalyesi bolluğu ortaya çıkarabilecek kadar büyük. Yaşananların ardından internet şirketlerinin değerlemelerinin mantığı değişti. Şirketin para yakma oranına göre değerleme yapılmaya başlandı. Dot-com balonu sırasında yaşanan olumsuzluklara rağmen İnternet şirketlerinin %48’i hayatta kalmayı başardı. Aslında bu hayatta kalan şirketleri ise günümüzde interneti oluşturan şirketler olarak tanıyoruz. Yani doğal seçilim işlemeye devam ediyor ne kadar olumsuz olsa dahi bazı olaylar güzel şeyleri de beraberinde getiriyor.
